Trò chuyện với Nguyễn Huy Thiệp và Trần Mạnh Hảo
(Nhân đọc hai ông trên Ngày Nay và Văn Nghệ)
              - Đông La -

Nghe nói Nguyễn Huy Thiệp (NHT) đã “chửi” cả hội viên Hội Nhà văn Việt Nam là vô học trên tạp chí Ngày Nay rồi bị Trần Mạnh Hảo (TMH) “chửi” lại trên Văn Nghệ, tôi thấy buồn cười, bởi một ông ngông ngạo lại đi “chửi” ông ngạo ngông thì cũng bằng hòa. Chẳng phải Trần Mạnh Hảo cũng đã từng cho nền phê bình văn chương nước ta khi mình chưa xuất hiện chỉ là "một cái ao tù", từng chê thơ ca cách mạng là một "Nền thơ lộ - thiên - ham - vui" (Thơ phản thơ, tr. 9) đó sao! Tất nhiên tôi quá hiểu cách phê bình của TMH nên không tin, nhưng cũng băn khoăn bởi chẳng ai lại có thể dựng đứng chuyện, khi không gắp lửa bỏ tay người như thế được. Nhưng chẳng lẽ NHT, dù có kiêu ngạo đến mấy cũng phải hiểu biết, mà đã hiểu biết thì không ai lại hành xử một cách ngông cuồng, mất tính người như TMH đã phê phán được: "Bằng bài báo vừa dẫn, Nguyễn Huy Thiệp như muốn bước ra khỏi những giới hạn luân lý, đạo đức, thuần phong mỹ tục của dân tộc và loài người" (Văn Nghệ, số 13, 27/3/2004). Vốn thích văn anh Thiệp, đã viết một bài có lẽ thuộc hàng kỹ nhất về văn anh, được nhiều người thích, tôi sốt sắng mở Internet. Thì ra NHT đã viết một bài rất dài, khá công phu và khá sâu sắc. Khi đọc có hơi khó chịu một chút bởi cái giọng kiêu bạc, khinh mạn đặc trưng của anh, có gì đó thật tàn nhẫn khi anh xổ toẹt, nói "trắng phớ" ra cái sự thực tẻ nhạt của tình trạng văn chương hiện tại, chắc rất nhiều nhà văn Việt Nam thấy bị xúc phạm, nhưng tiếc thay tôi thấy anh phần nhiều là đúng. Thực ra người ta đã nói quá nhiều những điều anh viết đó, nhưng chỉ là chuyện gẫu tại bàn trà hoặc trong quán nhậu, chứ không ai đủ dũng khí dám nói toạc ra bằng giấy trắng mực đen trên báo như anh cả. Tôi thừ người trước màn hình máy tính, thấy lại rất rõ sự bất lực của mình, bởi chính bản thân cũng phải ngụp lặn trong cái môi trường viết lách tù đọng, từng muốn quẳng viết đi bởi không thể tìm đâu ra cái cảm hứng trong cái cuộc chơi chữ nghĩa đầy khó khăn cực nhọc nhưng lại vô tích sự và đầy bất trắc này. Một cuộc chơi không có trọng tài, nếu có họ lại cầm còi theo những điều luật chả có cơ sở khoa học nào cả. Chính họ là bà đỡ cho không ít tác phẩm văn chương được giải thưởng vô giá trị, hoặc trao giải thưởng cho không ít tác phẩm nhăng nhít trong những cuộc thi văn chương rất lớn, rất ồn ào. Tôi đã viết kỹ điều này trong cuốn Biên độ của trí tưởng tượng (NXB Văn học). Xã hội ta hiện nay đã có nhiều đổi mới và đạt nhiều thành tựu, với tôi thú vị nhất là thành tựu về dân chủ. Xem mấy “ông nghị” tranh luận nảy lửa trên ti vi thật thú vị; xem mấy ông cán bộ cao cấp ấp úng trước vành móng ngựa thật thú vị; xem chuyện một công dân kiện thắng báo Pháp luật TP HCM thật thú vị... Tiếc thay diễn đàn văn chương còn rất tụt hậu về dân chủ, còn lạc hậu rất xa so với nhiều lĩnh vực khác trong xã hội. Báo chí văn nghệ nhiều khi là phương tiện của một số người.  Tôi viết cụ thể như vậy bởi tôi thấy sự loại bỏ tình trạng cửa quyền như trên chính là điều tiên quyết cho sự phát triển nền văn chương, bởi chính nó như khí hậu, thời tiết đối với vườn ươm cũng như cánh đồng văn chương rộng lớn. Nếu nền văn chương chỉ được định hướng theo mấy người biên tập hẹp hòi thì không thể phát triển được.

Về bài của Nguyễn Huy Thiệp, Trần Mạnh Hảo đã có một bài với cái đầu đề đã mang tính phê phán rất gay gắt: Có thật đa số các nhà văn Việt Nam đều vô học...?; trong đó viết: "Tự dưng đa số hội viên Nhà Văn Việt Nam bị anh Thiệp gán cho là vô học"; rồi: "Anh Thiệp nỡ lòng nào mắng cả Hội Nhà văn là đồ vô giáo dục" (Văn Nghệ số 13, 27/3/2004). Ở đây TMH lại một lần nữa sử dụng cách bẻ queo văn bản, phê phán những ý không phải của tác giả. Nếu trích đầy đủ câu chữ ta sẽ thấy NHT nói đúng và TMH phê sai, dù rằng cái điều anh Thiệp nói theo kiểu "thuốc đắng dã tật, sự thật mất lòng", ai là nhà văn cũng khó nghe: "Ngay trong lĩnh vực văn học, đáng lẽ cần phải khuếch trương, xây dựng thành một công nghệ đào tạo nhà văn mới thì vài năm trở lại đây lại có ý kiến bỏ đi trường Viết văn Nguyễn Du. Bỏ thì dễ nhưng xây thì khó. Nhìn vào danh sách hơn 1000 hội viên Hội Nhà văn Việt Nam người ta đều thấy đa số chỉ là những người già nua không có khả năng sáng tạo và hầu hết đều... "vô học", tự phát mà thành danh". Rõ ràng ở đây ý NHT nói hầu hết hội viên trở thành nhà văn không phải do được đào tạo ở trường viết văn mà chỉ thành danh một cách tự phát thì trong thực tế đúng quá còn gì nữa, chứ đâu phải là câu chửi "đồ vô học" chung chung mà chính cách phê bình của TMH đã gán cho NHT!

Về điều này tôi thấy NHT nói các nhà văn "vô học" trong cái công nghệ đào tạo văn chương còn là nhẹ, tôi thấy còn có một thực tế cay đắng hơn, có những người viết vô học thực sự, vô học theo nghĩa đen kịt của từ này. Ngay cả lĩnh vực phê bình lý luận, cái lĩnh vực cần nhất sự học cũng có. Ví dụ như chính Trần Mạnh Hảo, nhân vật của bài viết này: một tác giả đang được cho là nhà phê bình hàng đầu, viết rất nhiều và được Hội Nhà văn trao giải thưởng rất nhiều; người từng phê bình hầu hết các giáo sư văn học (theo tôi điều này cũng bình thường bởi giáo sư cũng chẳng phải là thần thánh); bàn luận những vấn đề trọng đại là sách giáo khoa và ngành giáo dục. Thế nhưng đã có rất nhiều người phê phán trình độ của TMH. Riêng tôi thấy TMH không hiểu bản chất của vấn đề thuộc tính nền tảng của tri thức, nhiều chỗ thực sự là vô học. Tôi đã viết nhiều, ở đây bàn về sự vô học xin được nói lại, bởi đã nói về TMH thì phải bắt tận tay, day tận mặt, không thể nói suông được. TMH rất hay bàn về triết học, nhưng nhiều chỗ do không có nền học vấn, đã không hiểu những khái niệm tối cơ bản, như việc tác giả cho triết học phương Đông là "nhất nguyên" nhưng lại cho là "không có chữ DUY" (Văn học phê bình nhận diện, tr.73), điều này là buồn cười, bởi với triết học, đã nhất nguyên thì phải DUY! Rồi một chuyện buồn cười khác, khi muốn phê phán Lê Ngọc Trà, TMH đã tưởng tượng ra khái niệm không hề có và vô nghĩa trong triết học: "duy vật chủ quan" (Sách đã dẫn, tr.274)! Bởi trong triết học chỉ có chủ nghĩa duy tâm mới có chủ quan và khách quan, còn đã là duy vật thì phải khách quan, tức vật chất luôn tồn tại khách quan, không bao giờ phụ thuộc vào ý thức chủ quan của con người. Khi muốn phê phán thi ca phương Tây là "phân tích" để đề cao thi ca phương Đông, TMH cũng đã đồng thời đề cao quan điểm: "trong tâm có vật trong vật có tâm" (Văn học phê bình nhận diện, tr.73) mà không hiểu rằng, đây là quan điểm phản triết học và khoa học hiện đại. Trong phê bình văn học, cũng vì "vô học", TMH cũng đã không hiểu bản chất của những trường phái, đã lẫn "ấn tượng" với "tượng trưng"; không hiểu siêu thực là gì, nhưng lại đi phê phán lung tung, nên đã viết ra những điều mâu thuẫn, một mặt coi siêu thực như rác rưởi song lại cho "Thi ca phương đông những bài hay nhất đã rất siêu thực" (Thơ phản thơ, tr. 247), và viết những câu ngô nghê kiểu: "siêu thực và hiện thực là hai mặt của một thực thể" (Văn Nghệ, số 13, 1997). Mỗi thực thể chỉ tồn tại với những thuộc tính vốn có, tức chỉ có một mặt hiện thực, còn siêu thực không phải là thuộc tính tồn tại của sự vật mà là một quan niệm sáng tạo nghệ thuật với cái triết lý: "Định luật ngẫu nhiên là định luật bao trùm mọi định luật". Tại sao như vậy thì còn phải biết đến cả vật lý lượng tử nữa mới hiểu nổi.

TMH nếu chỉ yếu về mặt tri thức còn có thể châm chước được bởi tri thức là vô bờ, không ai nói mạnh được. Nhưng tiếc là tác giả này lại quá ảo tưởng về sự học của mình nên mới dám ngông ngạo: "tôi nói với ông Hữu Thỉnh: "Có ai viết về tôi ông cứ cho in đi, in rồi tôi trị" (Thơ phản thơ). Ngoài học vấn, một phẩm chất khác quan trọng không kém của người viết phê bình chính là sự trung thực, nhưng với TMH, cũng đã có rất nhiều người phê phán về nhân cách, bởi khi viết TMH luôn chủ động bóp méo vấn đề để thoả mãn lối phê bình phê phán không vì sự đúng sai mà phê phán lấy được, với nhiều tiểu xảo, nhiều mánh lới dẫn dắt, lôi kéo được khá nhiều người đồng tình, thậm chí còn làm lạc cả hướng dư luận. Nhưng theo tôi, nếu diễn đàn văn chương dân chủ thực sự thì TMH không bao giờ làm được như vậy. Trong bài phê phán Nguyễn Huy Thiệp lần này, TMH cũng lại dùng miếng võ quen thuộc, một tiểu xảo (ý tôi là xảo thuật nhỏ nhen không trung thực) mà Nguyễn Hữu Sơn từng viết "TMH vờ tựa vào bàn thờ tính dân tộc, nền văn học dân tộc" nhằm lôi kéo dư luận, hại người.

Trong bài viết, ở phần đầu mang tiêu đề nhỏ là Cái khó của nhà văn hiện nay, NHT chỉ nêu ra tình trạng thơ ca hiện tại kém cỏi, có thể bàn về độ chính xác cũng như thái độ đánh giá của anh: “Trong số này có tới hơn 80% là nhà thơ tức là những người chỉ dựa vào “cảm hứng” để tuỳ tiện viết ra những lời lẽ du dương phù phiếm vô nghĩa nhìn chung là lăng nhăng trừ có dăm ba thi sĩ tài năng thực sự số này đếm trên đầu ngón tay vẫn còn giữ được dấu ấn ở trong trí nhớ người đời còn toàn bộ có thể nói là vứt đi cả ”, giai thoại gây cười tục tĩu tiếp đó cũng chỉ để nói rõ thêm ý này, chứ NHT hoàn toàn không có ý gì xúc phạm đến các bậc tiền bối trong lịch sử văn chương. Trong bài viết, NHT đã khẳng định rõ đó chỉ là “giai thoại nói về tình cảnh thơ” chứ không phải là nhận định nghiêm túc,  vậy mà TMH lại dựng đứng lên như thế này: “NHT tiếp tục nâng cấp “bài ca” trên lên hàng thượng thừa, dám “dí” cả con chuột vi tính vào các thần linh thơ, kể từ Nguyễn Trãi, Nguyễn Du, Hồ Xuân Hương trở xuống”; rồi: “Những lời thoá mạ nguyền rủa THƠ CA một cách vô tiền khoáng hậu trên của Nguyễn Huy Thiệp dành cho không chỉ các nhà thơ thời nay, mà còn cả các nhà thơ trong quá khứ” (Báo Văn Nghệ đã dẫn). Tôi gọi kiểu phê bình này là vô lương tâm. Trong tranh luận, khi tức khí lên có thể chửi nhau cũng được, nhưng phải trung thực, phê  phán đúng ý người viết. Còn từ không nói có, dựng chuyện, xuyên tạc, gắp lửa bỏ tay người thì đúng là trò lưu manh và vô lương tâm. Nhân đây tôi đề nghị TMH nên chấm dứt cái trò luôn lôi kéo các bậc tiền bối vào phe mình, biến các cụ thành công cụ trong các cuộc tranh luận để lôi kéo dư luận, hãy để cho các cụ yên nghỉ. Tôi  cũng đề nghị TMH chấm dứt cái trò nhân danh những điều cao cả hại người, bởi đất nước là của chung, lịch sử là của chung, cha ông là của chung, không phải của riêng ai cả. Rất nhiều người, nhiều gia đình đã phải đổ máu để bảo vệ những điều thiêng liêng ấy.

NHT viết: “... quả thực trên thực tế cái danh nhà thơ là một thứ nhìn chung chỉ là nhăng nhít, hữu danh vô thực, chẳng ai muốn dây vào nó: Nhà thơ đồng nghĩa với sự chập cheng, hâm hấp, quá khích, vớ vẩn, thậm chí còn lưu manh nữa”. Nhận xét này cũng thật khinh bạc và ngông ngạo, nhưng nếu nhìn vào thực tế không phải không có phần đúng. Quả thực chỉ có một số vô cùng ít nhà thơ là hữu danh hữu thực mà thôi,  bởi họ còn làm quan này chức nọ, truyền hình báo chí nhắc đến liên tục nên cái danh mới có giá trị, chứ còn nói chung người ta chỉ biết đến nhau trong hội đoàn, trong nhóm bạn, còn đối với xã hội mênh mông thì cái danh nhà thơ có nghĩa gì. Ví dụ đi đâu đó, người ta giới thiệu tôi là kỹ sư thì thấy tự tin, chứ còn lại giới thiệu là nhà thơ, nhà phê bình nữa thì thật khó nói chuyện. Vậy NHT có phần đúng chứ. Thế mà TMH mang cả từ điển ra tra từ lưu manh để phê phán NHT (cho có khoa học?!). Nếu phân tích chi tiết, câu vừa dẫn NHT viết “thậm chí còn lưu manh”, dùng chữ “thậm chí” và chữ “còn” nghĩa là nói đến số ít, số đặc biệt. Trong thực tế có nhà thơ lưu manh không? Ai chả biết nhà thơ Hùng Anh gì đó trộm cắp trong ngành dược đã vào tù, nhà thơ Nguyên Linh (tức thứ trưởng Nguyễn Thiện Luân) đang trên vành móng ngựa; còn cái chuyện có một ông kiện một nhà thơ nổi tiếng nhận đút lót một đôi giày và mấy triệu đồng mà không làm cho ông ta được vào Hội nữa... Quả thực chúng ta đã quen nghe những lời êm tai giả dối rồi nên khi phải nghe cái sự thật trần trụi cay đắng thì dễ bị dị ứng.

Riêng về NHT, tuy phản đối TMH như trên nhưng tôi cũng không hoàn toàn đồng ý với bài viết trên Ngày Nay cũng như một số bài phê bình và phát biểu khác của anh. Trước hết phải nói NHT viết phê bình cũng rất lạ, rất ấn tượng, những ngôn từ hiện đại của anh chuyển sang ngôn ngữ của nhà Phật như thơ “trí năng”, thơ “ngộ năng”, “môn phái” thơ, “y bát” thơ... thấy ngồ ngộ và có nét thâm nho. Chính bằng cái thủ pháp này, anh đã thâm thuý hoá được nhiều điều bình thường, rất hợp với khẩu vị Đông phương, chính nó đã góp phần quan trọng mang lại thành công cho văn nghiệp anh. Vốn có cá tính mạnh, cái tôi quá lớn, NHT thường có những nhận xét cực đoan mang nặng tính chủ quan nên thiếu tính khách quan khoa học, theo kiểu hợp khẩu vị thì anh cho là: “giá trị không sao kể xiết”; là “bổng lộc của thần linh”; là “thiên thần”; còn không hợp thì anh cho là: “lăng nhăng, phù phiếm”, “vi khuẩn, suy đồi, đểu. Say rượu, đa dâm, hạ lưu”. Một nhà thơ hiếm hoi, có lẽ là duy nhất, được anh Thiệp bái phục chính là Đồng Đức Bốn. Có lẽ chưa ai đánh giá văn người khác cao như anh Thiệp viết về anh Bốn bởi anh đã cho thơ anh Bốn là bất tử. Nhưng đôi chỗ đọc mấy câu anh trích dẫn và cho là “thần tình và sâu sắc” thì tôi thấy anh bốc quá, bởi thực chất mấy câu này cũng chỉ có vẻ têu tếu và có phần xào xáo lại ca dao: “Nhà quê có cái giếng đình / Trúc xinh cứ đứng một mình lẳng lơ / Nhà quê có mấy trai tơ / Quần bò mũ cối giả vờ sang chơi. (Đồng Đức Bốn, Chuông chùa kêu trong mưa, NXB Hội Nhà văn). Khi anh Bốn viết: “Xong rồi chả biết đi đâu / Xích lô Bà Triệu ra cầu Chương Dương”, hai câu này thực chất là văn vần, nôm na nhưng anh lại tán thành loại thơ siêu đẳng, siêu phàm: “Qua cầu Chương Dương” phải chăng là: “từ bờ bên này sang bờ bên kia, TỪ BỜ MÊ SANG BỜ GIÁC NGỘ!”. Riêng về anh Bốn, tôi thấy thơ lục bát của anh đúng hay thật, nhưng cho là siêu đẳng còn thơ người khác lăng nhăng cả thì thật quá đáng và không công bằng. Với riêng tôi, mấy lần anh Bốn vào Sài Gòn cũng gặp vui vẻ và muốn tôi viết một bài, nhưng tôi vốn lười biếng, đã mất công viết là  phải viết những điều ít người biết hoặc đang tranh luận bất phân thắng bại, còn cái hay của thơ anh Bốn ai cũng biết nên tôi không hứng viết. Nói chung bàn về cái hay cái dở, cái cao cái thấp của nghệ thuật là cực khó. Tôi đã nghiên cứu và viết trong bài Hành trình thơ ca (in trong Biên độ của trí tưởng tượng) cái điều là: ngay cả những nhà thơ đã trở thành bất tử trong nền thi ca của nhân loại cũng mỗi người nói về thơ một kiểu, thậm chí còn đối nghịch nhau. Vì thế, trong phê bình nghệ thuật, không nên nhận xét kết luận chủ quan một cách tùy tiện bừa bãi, mà cần phải lập luận chứng minh bằng toàn bộ sự  hiểu biết của mình trước khi nói ra một điều gì. Chỉ có vậy chúng ta mới dần tiệm cận đến chân lý của nghệ thuật.