|
|
|
vhvt |
tự do tư tưởng và sáng tạo |
bàn luận |
|
|
Bùi Minh Quốc
Nhân dịp này, tôi bèn cầm bút ghi lại ít kỷ niệm trong làng Văn một thời bị trói và tiếp tục xét ngẫm xem sợi dây trói đã thật sự được cởi chưa hay ngày càng siết chặt. Âu cũng là một cách thiết thực góp phần tích cực tiến tới đại hội. I.
Vào thượng tuần tháng 11 năm 1978, mấy anh em nhà văn chúng tôi (Thu Bồn, Nguyễn Chí Trung và tôi) đang theo một đơn vị thuộc Quân đoàn 4 tham gia chiến dịch bảo vệ biên giới tây nam, tình cờ được đọc trên báo Nhân Dân một tin ngắn đăng trang trọng ở góc đầu trang nhất: Ban bí thư trung ương Ðảng ra quyết định thành lập Ðảng đoàn Hội nhà văn Việt Nam. Trong Ðảng đoàn, ngoài các nhà văn nhà thơ vốn là cán bộ lãnh đạo chủ chốt quen thuộc của Hội bấy lâu, còn có thêm các gương mặt mới: Nguyên Ngọc, Giang Nam, Nguyễn Khải. Bí thư Ðảng đoàn là nhà văn Nguyên Ngọc. Chúng tôi vui mừng bảo nhau: quyết định của Ban bí thư đã đáp ứng một yêu cầu khách quan của việc xây dựng Hội sau khi nước nhà thống nhất, tuy có hơi chậm. Từ những năm còn chiến tranh, nhiều anh chị em hoạt động văn nghệ ở Hà Nội lần lượt vào chiến trường Khu 5, mỗi khi ngồi với nhau, nói đến Hội nhà văn thường cứ gọi mỉa mai là Hội của mấy nhà văn và lại đọc cho nhau nghe một đoạn ca dao rất phổ biến cả trong và ngoài giới cầm bút:
Ðảng đoàn là Ðảng đoàn Thi
Tháng 6 năm 1979, sau một thời gian chuẩn bị, Ðảng đoàn Hội nhà văn tổ chức một cuộc hội nghị gồm phần lớn các Hội viên là Ðảng viên (có lẽ do khó khăn điều kiện ăn ở và các khó khăn khác nên không triệu tập được đầy đủ). Tôi có dự hội nghị này. Như lời công bố rất rõ của Ðảng đoàn lúc khai mạc, đây là một hội nghị nội bộ Ðảng trước khi tiến tới một hội nghị rộng rãi toàn thể hội viên, với tinh thần trách nhiệm cao trước Ðảng, trước Nhân dân, cùng nhau đặt ra và bàn bạc những vấn đề cốt thiết nhất của sự nghiệp văn học trong giai đoạn mới. Ðể gợi ý cho hội nghị thảo luận, Ðảng đoàn đã thảo ra một bản Ðề cương Đề Dẫn (thường gọi tắt là Ðề Dẫn), do nhà văn Nguyên Ngọc, bí thư Ðảng đoàn chấp bút và trình bày trước hội nghị. Theo tôi được biết, bản dự thảo Ðề Dẫn này do Nguyên Ngọc làm, có sự tham gia của người bạn thân Nguyên Ngọc là Nguyễn Chí Trung, và sự đóng góp ý kiến đầy trách nhiệm của các uỷ viên Ðảng đoàn Chế Lan Viên, Nguyễn Khải. Nội dung chủ yếu của Ðề Dẫn tập trung vào mấy điểm cốt thiết với sự nghiệp văn học. Ở phần nhìn lại và đánh giá tình hình văn học từ sau 1975, Ðề Dẫn biểu dương một số kết quả đáng khích lệ, đồng thời cũng lên tiếng báo động về một tình trạng trì trệ: cuộc sống thì ngày càng phức tạp mà văn chương thì ngày càng nhạt nhẽo, "Người viết vẫn cứ viết mà không thật tin ở chính điều mình viết ra". Nguyên nhân nào dẫn đến tình trạng ấy? Ðề Dẫn vạch rõ, nguyên nhân ở phía người viết là sự bối rối dao động, còn nguyên nhân ở phía khác là cái không khí căng thẳng, lâu lâu lại thấy vang lên tiếng hô hoán dữ dằn rằng nào là có "tà khí", nào là có "phản động", nào là có "chống Ðảng" trong văn học. Với một lòng nhiệt thành, một thái độ tự nghiêm khắc với mình và rất mực cung kính đối với Ðảng, Ðề Dẫn viết: "Nhân đây chúng ta cũng muốn nói rõ: quả là trong thời gian này trong nhiều người chúng ta đã có bối rối, dao động, điều ấy đã hạn chế sức chiến đấu của văn học ta nhiều lắm. Hôm nay chúng ta nghiêm khắc nhận rõ thiếu sót đó. Song cũng cần khẳng định rằng: trong văn học ta, ngay ở thời gian này, không có cái gì có thể gọi là "một luồng tà khí", "phản động", "chống Ðảng"... như có một số người đã ngộ nhận, ngày càng thêm rắc rối. Chúng tôi nghĩ trong hội nghị này, chúng ta có thể chính thức báo cáo với Ðảng kính yêu của mình như vậy. Ðề Dẫn nêu lên một nguyên nhân nữa, có lẽ đây mới là nguyên nhân căn bản, ở tầng sâu: "Một mặt khác đã góp phần không ít vào tình hình trì trệ này là sự chậm trễ kéo dài, sự thô thiển kéo dài trong công tác lý luận và phê bình văn học! Sự thô thiển trước hết ở một điểm rất cơ bản: Ở quan niệm về chức năng của văn học.". Sự thô thiển ấy biểu hiện cụ thể ở hai vấn đề rất sinh tử đối với nhà văn, đối với sự phát triển của văn học, ấy là:
"Văn học bắt nguồn từ cuộc sống, thu hút không những nguyên liệu mà cả linh hồn các tác phẩm của mình từ đấy, nhưng đến lượt nó, nếu như nó muốn có ích, muốn phục vụ trở lại cuộc sống thì nó lại phải sáng tạo ra một cái gì đó khác, mới mẻ, chưa từng có, cao hơn về chất so với cái nguyên liệu cuộc sống đã cung cấp cho nó. Ăn dâu nó phải nhả tơ. Nếu nó lại nhả ra những cái lá dâu thì bản thân sự có mặt của nó thành vô nghĩa". Và nêu cao vai trò của văn học như thể ngang hàng với chính trị: "Văn học nghệ thuật với sức mạnh riêng của nó, làm phong phú thêm cho chính trị, bằng những khám phá và sáng tạo của riêng mình, không thay thế được". Ở phần "Phương hướng nhiệm vụ của văn học trong tình hình mới", Ðề Dẫn dựa vào nhận thức của mình về làm chủ tập thể, đặt vấn đề phải nhận thức lại cho đúng vị trí của cá nhân, sau một thời gian dài cá nhân hầu như bị xem nhẹ, bị coi thường, bị nhấn chìm giữa tập thể mù mờ, chung chung, nặng tính chất bầy đàn. Ðề Dẫn coi việc giải quyết đúng đắn mối quan hệ giữa cá nhân và tập thể là chìa khoá, là cơ sở của sự phát triển văn học: "Vấn đề của chúng ta ngày nay là kích thích niềm khao khát của con người tự phát triển năng lực sáng tạo cá nhân của mình đến cao nhất, để chiếm đoạt toàn bộ thế giới chung quanh, làm chủ nó, cho tất cả, cho xã hội, cho mọi người. Chứ không phải là xoá bỏ niềm khát khao tự phát triển năng lực sáng tạo của mỗi cá nhân đi, tạo nên một thứ tập thể vô danh, nặng nề, đồng loạt và do đó yếu đuối. Tập thể mà sinh động, tập thể mà tinh nhuệ". Vào thời điểm bấy giờ, trong cái bầu không khí ngột ngạt mấy chục năm "văn nghệ phục vụ chính trị" đã thành một định mệnh, một cái vòng kim cô trên đầu mỗi nhà văn, thì những nội dung trên của Ðề Dẫn quả là chuyện động trời, nhất là lại được nêu ra từ một Ðảng đoàn do Ban bí thư trung ương Ðảng vừa mới bổ nhiệm, một bí thư Ðảng đoàn trẻ (trẻ so với các vị cầm quyền già), một nhà văn tài năng từng đuợc giải thưởng quốc gia cao nhất lại lăn lộn lâu dài ở chiến trường cực kỳ gian khổ ác liệt trở về, đương nhiên phải là người được Ðảng tin cậy nhường nào, thế nên Ðề Dẫn lập tức dấy lên một niềm hứng khởi rất mạnh cho những tâm hồn yêu văn chương, khát tự do bị dồn nén trường kỳ, và cũng dấy lên niềm tin: chắc là sau khi toàn dân dồn sức đã đánh thắng xong đế quốc, thời kỳ tạm gác những yêu cầu dân chủ tự do để đánh giặc đã qua, nay Ðảng bắt đầu chủ trương cởi mở để đặt nền móng cho một cuộc phục hưng văn hoá. Hai ngày đầu, hội nghị thật sôi nổi, hồ hởi. Hầu hết ý kiến phát biểu của các nhà văn, nhà thơ, nhà lý luận phê bình, những tên tuổi nổi tiếng không những trong nuớc mà phần nào cả ngoài nước, đều nhiệt thành nhất trí với Ðề Dẫn. Mọi người dường như cảm thấy đã bắt đầu được đứng trên một tầm cao hơn trước để nhìn thẳng vào tinh hình văn học với tinh thần phê phán khoa học, thực sự cầu thị. Có một lỗ nhỏ vừa được khai thông nơi cánh cửa đóng kín bấy lâu khiến cho bầu không khí bức bối trong sinh hoạt văn chương học thuật trở nên dễ thở hơn. Nhà văn Phan Tứ không phát biểu ý kiến riêng, chỉ giở sổ ghi chép cũ ra (anh nổi tiếng là người chịu khó ghi chép tỉ mỉ, chuẩn xác) đọc lại nguyên xi lời phát biểu của một vài cán bộ lãnh đạo văn nghệ trước đây. Nào xã hội ta là một xã hội tốt đẹp, không còn có bi kịch, nào là người thật việc thật là một đề tài có tính đặc thù của văn học cách mạng gắn với sự xuất hiện của con người mới xã hội chủ nghĩa trong xã hội mới, xã hội xã hội chủ nghĩa, nào là cần thấy rõ tính ưu việt của sáng tác tập thể v.v và v.v... Anh đọc đến đâu mọi người cười rộ đến đó. Cái cười của những con người đã trưởng thành nhìn lại thuở ấu trĩ. Tôi nhớ hồi cuối năm 1974, Phan Tứ trở về chiến trường miền Nam lần thứ hai, sau mười sáu chuyến đi nước ngoài làm công tác đối ngoại về văn hoá cho Mặt trận dân tộc giải phóng miền Nam Việt Nam và chính phủ cách mạng lâm thời cộng hoà miền Nam Việt Nam. Trở lại chiến trường lần này, anh đem theo đề cương khá chi tiết cho một bộ tiểu thuyết trường thiên, không gian rộng, thời gian dài, nhân vật nhiều và đa dạng, các quan hệ, các xung đột đối chọi đan cài chồng chéo nhào nặn trong các sự kiện lớn đầy tính sử thi lẫn những bi kịch cá nhân và gia đình. Thật là công việc đáng mơ ước. Cánh viết trẻ chúng tôi nhìn Phan Tứ với rất nhiều khâm phục và kỳ vọng. Phan Tứ cho biết đề cương bộ tiểu thuyết của anh đã được đích thân đồng chí Tố Hữu, bí thư trung ương Ðảng, trưởng ban tuyên huấn trung ương xem kỹ và góp ý kiến đồng thời giới thiệu gửi gắm với các đồng chí lãnh đạo khu uỷ Khu 5 tạo điều kiện thuận lợi để anh thâm nhập thực tế, bổ sung vốn sống. Khu uỷ Khu 5 cử một chiến sĩ vừa làm cần vụ vừa bảo vệ cho anh mỗi khi anh đi công tác. Mọi người, từ anh chị em đồng nghiệp già trẻ đến các cấp lãnh đạo đều tin tưởng ở Phan Tứ lắm. Anh xuất thân từ một gia đình có truyền thống học vấn. Ông cụ thân sinh anh, cụ Lê Ấm, từng là thầy học của các vị trí thức cộng sản nổi tiếng sau này như Tôn Quang Phiệt, Ðặng Thai Mai, Phạm Thiều, Nguyễn Sĩ Sách. Mẹ anh là con gái cụ Phan Chu Trinh. Bản thân anh là người có học vấn cao, dùng thạo hai ngoại ngữ Anh, Pháp, lại là người luôn vì nước xông pha chiến trận, thời trẻ từng là trung đội trưởng trinh sát trong lực lượng tình nguyện quân Việt Nam tại chiến trường Lào, đến năm 1961 vừa học xong đại học tổng hợp thì trở về chiến trường miền Nam, năm 1966 ra Bắc chữa bệnh rồi làm công tác đối ngoại đi nhiều nơi trên thế giới và tranh thủ sáng tác xen kẽ giữa các chuyến đi nước ngoài. Cuốn tiểu thuyết Mẫn và tôi của anh viết trong hoàn cảnh đó mới xuất bản đã được bạn đọc, nhất là bạn đọc trẻ rất hâm mộ, sắp sửa tái bản. Cuốn tiểu thuyết trước của anh, viết khi đang học đại học, cuốn Trước giờ nổ súng, thì đã tái bản đến năm sáu lần. Phan Tứ là người có nếp sống, làm việc hết sức cần mẫn, khoa học, ít khi để phí thời giờ vào những việc không đâu. Với tài năng như thế, bản lĩnh như thế, ý chí như thế, từng trải như thế, lại được trên quan tâm tạo điều kiện như thế, Phan Tứ quả xứng đáng một hiệp sĩ cho trận quyết chiến lớn đến thế về văn chương. Anh cũng đã tới cái độ chín để có thể tự tin. Anh bảo với chúng tôi: thường thì xưa nay trong cái nghề của chúng mình, công bố trước dự định sáng tác là điều tối kỵ. Ấy thế mà mình đã liều gan làm chính cái điều tối kỵ này. Cũng là một cách tự rút ván cầu không cho phép mình quay lui nữa. Tôi hỏi Phan Tứ: "Cái tiểu thuyết anh sắp viết, thật lý thú, tụi tôi nghe nói mà thèm. Thế cái chủ đề của nó, cái tư tưởng sâu xa, cái tâm sự gan ruột mà anh muốn ký thác, muốn gửi gắm trong đó là cái gì?" Không cần nghĩ, Phan Tứ trả lời ngay cái điều anh hằng ấp ủ: "Sự trưởng thành của con người Việt Nam dưới sự lãnh đạo của Ðảng cộng sản Việt Nam từ năm 1930 đến nay." "Cánh trẻ chúng tôi có một mối băn khoăn thường trực: cần phải phản ánh hiện thực một cách toàn diện, cả mặt sáng lẫn mặt tối, cả trong chiều rộng lẫn chiều sâu, trong toàn bộ tính phức tạp vô cùng vô tận của nó. Xem ra nhu cầu đó lại dị ứng với quan điểm chính thống. Vậy thì anh giải quyết vấn đề này thế nào nếu anh bắt tay vào một công trình đồ sộ nghiêm túc như thế?" – Tôi hỏi thêm Phan Tứ. Chuyện này thì Phan Tứ phải ngẫm nghĩ. Rồi anh đáp: "Không phải là tự khen, nhưng mình cũng có cái vui nho nhỏ là trong cuốn Mẫn và tôi mình đã chạm nhẹ vào cái chuyện này, chuyện phản ánh mặt tiêu cực trong đội ngũ cách mạng, mà không thấy nhà phê bình, nhà lãnh đạo nào "hỏi thăm sức khoẻ". Mình có trực tiếp hỏi ý kiến anh Tố Hữu về vấn đề này, anh Tố Hữu bảo cứ phản ánh cái tiêu cực, nhưng ở phạm vi cấp xã thôi." Xã hội ta rất tốt đẹp, không có bi kịch. Vui thật. Tiếng cười rộ kéo dài trong phòng họp. Nhà thơ Chế Lan Viên bước lên diễn đàn oai phong như một chiến tướng. Tôi ngắm ông, đầy ngưỡng mộ. Ðấy, thần tượng thời trẻ của tôi.
Ðường về thu cũ xa xôi lắm
Tổ quốc thân yêu như quả tim thầm
Chế
Lan Viên mở đầu lời phát biểu của mình bằng cách trích dẫn một câu gì đó của
một tác giả nào đó, tên nghe như tên Ðức hay Hy Lạp hay Thổ Nhĩ Kỳ. Nghe một
lúc mới vỡ. Và rất khoái. Hoá ra ông muốn chọc quê một ông tiến sĩ bên Viện
văn học phát biểu trước đó, mới đi tu nghiệp ở Ðức về nên đốc chứng thế nào
cứ luôn miệng trích các tác giả Ðức, dùng các thuật ngữ đều chua bằng tiếng
Ðức. Rồi tiếp đó, Chế Lan Viên phang tới tấp vào những quan điểm bảo thủ,
thói chụp mũ chính trị ác độc trong phê bình văn nghệ. Thậm chí ông yêu cầu
giải quyết ngay về mặt tổ chức, không nên để ông Vũ Ðức Phúc làm Viện phó
Viện văn học. Nếu tôi nhớ không lầm thì ông đã bảo rằng: "Nước cộng hoà xã
hội chủ nghĩa Việt Nam có một Viện phó Viện văn học như anh Vũ Ðức Phúc là
một tai hoạ." Nhà thơ Diệp Minh Tuyền lúc ấy không hiểu sao không ngồi yên
trên bàn thư ký mà lại ngồi cạnh chỗ tôi, vỗ đùi bình luận khe khẽ: "Hôm nay
ông Chế dội B52 vào mấy cha bảo thủ". Với riêng tôi thì nhiều năm dài Nguyễn Ðình Thi đã từng là một mẫu người đầy hấp dẫn, một gương mặt rạng ngời tiêu biểu của thế hệ ông, đầy tài trí và giác ngộ cách mạng sớm, dám dấn thân, mới hai mươi hai tuổi ông đã làm rung động bao trái tim Việt Nam yêu nước với những Diệt phát xít, Người Hà Nội. Lần đầu tiên tôi được nhìn thấy ông là khi ông đến trường tôi nói chuyện với học sinh cấp 3 trong một buổi sinh hoạt ngoại khóa về quá trình sáng tác của ông. Chúng tôi ngồi đầy sân trường. Tôi chỉ được nhìn ông từ xa, vì tôi ngồi theo lớp tít tận dưới hàng cuối, và khi tan cuộc tôi không thể nào chen nổi qua đám đông các bạn hâm mộ và hiếu kỳ vây kín ông vòng trong vòng ngoài để đến gần ông. Nhưng tôi nhớ mãi câu chuyện ông kể về những ngày ông ngồi viết tiểu thuyết Xung kích ở Việt Bắc. Ông kể, nhà văn Nguyên Hồng đã chăm sóc ông những ngày ấy như chăm sóc một người em, thức khuya dậy sớm pha cho ông từng cốc sữa. Có lúc ông nản quá, muốn bỏ bút, Nguyên Hồng lại dỗ dành, động viên. Tháng tư năm 1959, ở hội nghị những người viết văn trẻ lần thứ nhất mà tôi được dự, Nguyễn Ðình Thi là người đọc báo cáo. Cũng lại chỉ được nhìn ông từ xa, vì tôi ngồi trong góc cuối hội trường. Ông nói rất hay về cái chợ trời văn chương trước Cách mạng tháng 8, một cái chợ bát nháo hàng giả hàng thật kể cả nhân cách của nhà văn, đầy rẫy sự chen lấn, chèn ép nhau, tinh vi xảo quyệt có mà sống sượng trâng tráo cũng có. Ông nói thật hùng hồn về một nền văn học mới dưới sự lãnh đạo của Ðảng, được xây đắp bởi một đội ngũ nhà văn mới, một đội ngũ của những tâm hồn lớn, những nhân cách lớn, đầy trách nhiệm xã hội, xa lạ hẳn với những tháp ngà, hũ nút, xa lạ hẳn với cái thế giới nhớp nhúa sa đoạ của chủ nghĩa cá nhân ngụp lặn dưới vũng bùn bế tắc. Ông đặc biệt nhấn mạnh về tấm lòng của người viết, tấm lòng đối với Tổ quốc, Nhân dân, đối với Ðảng và đối với nhau. Tôi nghe ông như uống lấy từng lời. Làm người, là cái gốc của sự làm nghệ thuật, cốt lõi là thế, tôi tự dằn lòng mình thế. Tôi tâm niệm thế, từ đấy. Tôi đặc biệt nhớ về một buổi sáng mùa hè năm 1962, tôi tới trụ sở báo Văn Học (cũng là trụ sở Hội Nhà văn), một ngôi biệt thự rất đẹp quét vôi màu hồng sẫm ở số 84 phố Nguyễn Du để nhận nhuận bút và báo biếu. Phòng hành chính ở dãy nhà phụ phía sau. Nhận xong rồi mà không hiểu tại sao tôi chẳng rời bước, cứ đứng vẩn vơ chỗ sân sau. Ðây là cái thế giới của những con người mà tôi hằng ngưỡng vọng, thế giới của những tài năng lớn, những tâm hồn lớn, những nhân cách lớn. Cho nên tôi cứ nấn ná, nấn ná, dù chỉ là để hít thở một chút cái không khí riêng biệt chốn này. Ở giữa sân sau, bên gốc cây, có một người vào tuổi sắp ngũ tuần, gày gò lẻo khoẻo, mặc bộ quần áo ta màu gụ đang đập bụi cho chiếc áo bông cũ bẩn vắt trên lưng một cái ghế tựa. Tôi nhận ra đó là nhà văn Nguyên Hồng, vì ông đã từng đến trường tôi nói chuyện về việc ông đã viết Bỉ vỏ và Những ngày thơ ấu như thế nào. Dù chỉ được nhìn thấy ông một lần đã lâu, tôi cũng không quên được cái dáng gày gò lẻo khoẻo và bộ quần áo nông dân thấm bụi vỉa hè kia. Rồi bỗng từ nhà trên bước xuống một người dáng cao cao vai rộng, mái tóc dày, lông mày đen đậm, nước da ngăm ngăm đen, sống mũi phảng phất nét Ấn Ðộ, cặp mắt thăm thẳm thật quyến rũ, tay cầm tờ báo Nhân Dân, dừng lại bên gốc cây chăm chú đọc, và nói với nhà văn Nguyên Hồng: "Ðây, trí thức Việt Nam đây, khí phách thế chứ, cứ coi thường người ta mãi đi!" Người vừa nói đó là nhà văn Nguyễn Ðình Thi. Hôm nay tôi mới được nhìn ông gần như thế này. Ông giơ cho nhà văn Nguyên Hồng đọc hàng tít lớn trên báo, tôi cũng đọc được. Báo đưa tin về vụ toà án quân sự của Mỹ –Diệm xử tử hình giáo sư Lê Quang Vịnh. Vụ
án chấn động dư luận nhân dân cả nước và thế giới, và không lâu sau bọn sinh
viên chúng tôi đã nồng nhiệt hát bài đầy xúc cảm của Nguyễn Tài Tuệ (tác giả
bài hát Xa khơi nổi tiếng) theo giọng hát Quốc Hương không mấy ngày
không vang trên đài: "Lê Quang Vịnh người con quang vinh..." Ông bị đòn vì vở kịch Con nai đen đâu như từ năm 1961. Ðại hội lần thứ nhất thành lập Hội nhà văn Việt Nam tháng 4 năm 1957, ông chỉ có chân trong Ban chấp hành gồm 32 vị. Chủ tịch Hội là nhà văn Nguyễn Công Hoan. Tổng thư ký là nhà văn Tô Hoài. Phó tổng thư ký là nhà thơ Nguyễn Xuân Sanh. Nhưng rồi chỉ một thời gian ngắn sau, tháng 9 năm 1958, Tổng thư ký Hội là nhà văn Nguyễn Ðình Thi. Không thấy nói gì đến cương vị chủ tịch Hội, tổng thư ký, phó tổng thư ký Hội của các nhà văn nhà thơ Nguyễn Công Hoan, Tô Hoài, Nguyễn Xuân Sanh nữa. Gần
đây ông lại bị đòn vì vở kịch Nguyễn Trãi ở Ðông Quan. Một đòn nặng.
Vở kịch bị cấm diễn. Nghe nói lệnh cấm bằng văn bản hẳn hoi, một sự hiếm. Và
cũng nghe nói người ký lệnh là uỷ viên Bộ chính trị, trưởng ban tổ chức
trung uơng Ðảng, phụ trách cả khối tổ chức và tư tưởng Lê Ðức Thọ. Xin nhắc
lại, điều này tôi chỉ nghe nói thôi, chỉ nêu ra như vậy để rồi sẽ được nghe
các nhà văn học sử và chính nhà văn Nguyễn Ðình Thi có lời khẳng định hay
phủ định. Nhà
văn Nguyễn Ðình Thi bước đến bên micro trong sự chờ đợi hồi hộp của cử toạ.
Ông nói nhiều, nhưng cái điều găm sâu trong trí nhớ của tôi mãi đến nay là
ông nhắc đi nhắc lại rằng anh chị em trí thức ta không xoàng về chính trị
đâu, tiếp đó ông kể một câu chuyện trong đại hội Ðảng lần thứ hai ở Việt Bắc
mà ông được dự. Ông kể chuyện Bác Hồ chỉ tay lên ảnh Staline và Mao Trạch
Ðông và nói với đại hội: Bác có thể sai, chứ hai ông này thì không sai. Thật
là một câu chuyện kinh thiên động địa. Hồi này, sau khi nước bạn láng giềng
môi hở răng lạnh theo lệnh của Ðảng bạn đem quân đánh ta ngày 17 tháng hai
năm 1979 thì trên sách báo chính thức đã đưa ra nhiều thông tin về những tội
ác rùng rợn dưới triều Mao. Còn những tội ác dưới triều Staline thì chưa dám
đụng tới, mặc dù không ít người đã biết qua sách báo nước ngoài. Thế mà sau
khi kể câu chuyện động trời trên, nhà văn Nguyễn Ðình Thi lại nói đến việc
các nhà văn Xô Viết tự tử để phản kháng như thế nào, và lời cuối của ông
trước khi rời diễn đàn là bày tỏ hy vọng Ðảng ta sẽ dân chủ hơn. Khỏi nói Tố Hữu đã từng là một thần tượng thế nào trong cõi hồn niên thiếu mê văn chương của tôi.
Gì sâu bằng những trưa thương nhớ
Rồi tôi học Tố Hữu trong nhà trường. Học thuộc lòng những câu như:
Yêu biết
mấy khi con tập nói
Tôi đã là con của vạn nhà
Lần đầu tiên tôi được nhìn thấy ông là vào cái hôm ông đọc thơ trong cuộc mít tinh khi cả miền Bắc nghe tin vụ thảm sát Phú Lợi ở miền Nam. Tôi chạy như bay tới cuộc mít tinh và nhìn thấy ông trên bục cao. Ông chẳng khác bao nhiêu so với tấm ảnh mặc áo trấn thủ in trong tập thơ Từ ấy hằng quyến rũ tôi bởi sự bình dị đáng yêu, dễ gần, y hệt mấy anh Vệ quốc đoàn gầy ốm mà mẹ tôi vẫn đón về nuôi ở nhà thời kháng chiến chống Pháp. Trời rét căm căm trong làn gió bấc vật vã, cái giọng Huế đầy truyền cảm chất chứa yêu thương và căm giận của ông vang lên nấc lên vạch đất xé trời:
Ðồng bào ơi, anh chị em ơi
Sau này, đi B, đi vào chiến trường Miền Nam, về Quảng Nam tôi gọi là về, trong những dòng thơ đầu tiên tôi viết khi đặt chân tới chiến trường có những dòng này:
Tôi có về chậm không Quảng Nam?
Hỡi lương tâm tất cả loài người !
Tố Hữu bước đến bên chiếc micro mà ông yêu cầu chuyển từ bục diễn đàn xuống đầu chiếc bàn dài, ngang tầm ngồi của mọi người. Phải kê micro bằng những quyển sách. Có ai đó tìm cách kê cao thêm chút nữa nhưng ông ngăn lại, bảo: Chẳng cần kê nữa làm gì, tôi cũng thấp lùn như anh Nguyên Ngọc thôi. Chúng ta có ai cao lên được cũng là do Ðảng kê lên cho thôi. Câu nói như là một câu nói vui, nhưng lại nhắc đến Ðảng thì ghê quá, nên chẳng ai cười được bởi trong giọng nói êm nhẹ như mây trôi đã báo trước sấm sét. Quả thế. Vị uỷ viên Bộ chính trị bắt đầu bài phát biểu của mình bằng chuyện ông mới đi thăm một số cơ sở điển hình ở miền núi. Ông kể về một cái hợp tác xã miền núi tự làm thuỷ điện, có điện thắp sáng cả bản, có hệ thống tưới tiêu khoa học, năng suất cây trồng và vật nuôi lên cao hẳn, đàn lợn tập thể nom rất thích mắt, đời sống bà con khấm khá rõ rệt. Trông coi vận hành trạm thuỷ điện chỉ là một cô gái học lớp ba. Ông kết luận, đấy, từ một xã hội tiền phong kiến, ở đây người ta đã tiến thẳng lên chủ nghĩa xã hội đấy. Mà chẳng có phép màu nào ngoài sức mạnh làm chủ tập thể. Những thực tế tuyệt vời này chẳng đáng được sao chép lắm sao? Và thế là, tiếp đó, ông quất tới tấp vào cái luận điểm của Ðề Dẫn muốn hạ thấp vai trò của sự phản ánh, thậm chí là sự sao chép đi nữa, hiện thực xã hội, nhất là khi hiện thực xã hội đã tốt đẹp đến thế. Rồi cứ thế, cứ thế, ông lần lượt quất, quất mỗi lúc một mạnh vào các luận điểm khác của Ðề Dẫn, có lúc giọng ông như hét lên, chắc là ông giận dữ lắm. (Xin nghe lại băng ghi âm và đọc bản ghi của thư ký đoàn hội nghị do nhà phê bình Ngô Thảo, nhà văn Tô Nhuận Vỹ, nhà thơ Diệp Minh Tuyền thực hiện, lưu trữ ở cơ quan Hội nhà văn, nếu người ta không vô tình hoặc cố ý làm mất những tư liệu ấy.)
Ðến giờ nghỉ trưa, cái không khí hồ hởi của hai ngày đầu đã hoàn
toàn xẹp xuống thảm hại như một quả bóng xì hơi. Người bàng hoàng, kẻ ngơ
ngác. Trên quãng đường đi tới tiệm phở đằng phố Bà Triệu dùng bữa phở trưa
được dành cho các cán bộ lãnh đạo và đại biểu ở xa, tình cờ tôi đi gần mấy
vị trong Ðảng đoàn và Ban văn hoá văn nghệ trung ương. Trong câu chuyện rì
rầm trao đổi đã nghe tiết ra cái mùi uốn lưỡi trở cờ. Một vài người vừa mới
hôm qua đây còn đầy hùng biện, đầy khí phách xiển dương những quan điểm mới
của Ðề Dẫn, giờ đã đổi giọng. Ðau đớn thay cho tôi, mấy người đó lại là mấy
bậc đàn anh trước kia tôi kính yêu biết bao, tin phục biết bao, ngưỡng vọng
biết bao, chỉ được đứng gần họ, nghe họ nói, được họ đưa tay cho bắt, tôi đã
sung sướng lắm. Nhớ hồi còn ở chiến trường có anh em từ Hà Nội vào đọc cho
nghe bài thơ của Xuân Sách tả chân dung một đồng nghiệp đàn anh: "lựa ánh
sáng trên đầu mà thay đổi sắc phù sa", tôi đã kêu lên phẫn nộ: "Sao ông Sách
ông ấy ác khẩu thế. Không thể như thế được!" Nhưng đến buổi trưa cái ngày
cuối cùng của hội nghị này thì tôi thừa nhận đó là lời tiên tri của nhà thơ
Xuân Sách. Rất cảm động vì sự quan tâm của chị, song hai chúng tôi không ai ăn được nữa, dù thường ngày thuộc loại ăn khoẻ. Gương mặt Nguyễn Chí Trung đăm chiêu. Tuy vậy, anh vẫn mỉm cười: "Thế đó thôi..." Tôi chưa hiểu anh định nói gì . "Thế đó thôi..." là câu đầu miệng quen thuộc của anh. "Thế đó thôi. Ở đời, chẳng có việc gì dễ dàng cả. Huống chi, đây lại là..." Anh bỏ lửng giữa chừng, ghìm nửa sau câu nói lại trong đầu. Tôi thầm suy đoán, trong ý nghĩ mình, những điều ghìm lại trong ý nghĩ anh: huống chi, đây là cuộc chiến đấu cho cái mới. Cuộc mở cửa đột phá qua những hàng rào hoen rỉ, lầy nhầy, bùng nhùng, chằng chịt của thế sự và lòng người nhằm vào những boong-ke bảo thủ thâm căn cố đế. Mà éo le thay, trong những boong-ke ấy, lại có không ít những người đồng chí đáng kính trọng. Một cuộc chiến đấu như thế, sao có thể suôn sẻ ngọt ngào như ăn chè? Tôi biết, đối với Nguyễn Chí Trung, những đòn quất vào Ðề Dẫn cũng là những đòn quất vào chính anh. Anh đang như người lính nằm giữa cửa đột phá gan góc trân mình dưới làn hoả lực từ lô cốt bắn ra dữ dội. Nhiều điều gan ruột tích tụ trong mình, anh đã đem chia sẻ với Nguyên Ngọc, mong được đóng góp chút ít gì đó một cách lặng lẽ vào công việc chung qua ngòi bút của Nguyên Ngọc khi chấp bút Ðề Dẫn. Những điều gan ruột ấy là kết quả sự trải nghiệm nhiều năm mà đỉnh điểm của quá trình đó là cú giật mình hãi hùng trước thực tế ở Cam-pu-chia. Sau những tháng cùng đi chiến dịch giải phóng Cam-pu-chia trở về, ở Ðà Nẵng, anh đã nhiều lần bảo với tôi, cái giọng như tự đay nghiến mình: "Trước tất cả những gì đã diễn ra ở Cam-pu-chia thì mình giật mình đến hãi hùng. Chết cha rồi. Nguy to rồi. Không còn con người nữa, đến cả cái tín hiệu sơ đẳng nhất của con người cũng không còn. Chúng ta phải đặt lại vấn đề cá nhân..." Ðề Dẫn viết: "Những gì đã diễn ra ở Cam-pu-chia trong 3 năm dưới sự thống trị của bọn Pôn Pốt–Iêng Xa ri, tay sai của bọn cầm quyền Bắc Kinh, đã làm bộc lộ khá rõ thực chất của chủ nghĩa Mao, cái lý tưởng xã hội kỳ quặc và khủng khiếp của nó. Cái xã hội mà chúng lập nên ở Cam-pu-chia là một hình ảnh điển hình khá toàn diện và đầy đủ của chủ nghĩa Mao. Cốt lõi của cái kiểu "xã hội" ấy là sự thủ tiêu chính xã hội, thủ tiêu con người với tư cách sơ đẳng nhất là con người, thủ tiêu triệt để mọi quan hệ xã hội của con người cho đến những quan hệ sơ đẳng nhất, phá vỡ tận gốc mọi quan hệ xã hội mà con người đã xây dựng được trong suốt lịch sử tiến lên hàng vạn năm của mình, đẩy lùi con người trở lại tình trạng bầy đàn tăm tối nhất". Tôi kể với Nguyễn Chí Trung rằng, phần nào giống như anh, trong tôi cũng diễn ra một cú giật mình. Và không chỉ giật mình. Mà rùng mình. Mà nhục nhã. Ấy là giờ phút tôi bước vào các cơ quan đầu não của triều đại Pôn Pốt ở Phnom Pênh chiều ngày 7 tháng 1 năm nay, 1979. (Tôi đi với tiểu đoàn 3, trung đoàn 1, sư đoàn 341). Cái đập vào mắt tôi giây phút ấy, thô bạo, tàn nhẫn như một cái tát, là lá cờ đỏ búa liềm. Phải, lá cờ búa liềm căng ở chỗ trang trọng nhất. Chính dưới lá cờ này, buổi tối ngày 6 tháng 5 năm 1967, tại căn phòng Bộ biên tập Ðài tiếng nói Việt Nam, chi bộ Ban văn nghệ của Ðài tiến hành lễ kết nạp tôi vào Ðảng lao động Việt Nam nay là Ðảng cộng sản Việt Nam. Chính dưới lá cờ này, đêm hôm ấy tôi đã thề suốt đời trung thành với sự nghiệp đấu tranh giải phóng dân tộc, giải phóng con người, chống lại đến cùng mọi ách áp bức, bóc lột, bất công, để xây dựng một xã hội ưu việt hơn hẳn tất cả các hình thái xã hội đã từng có trong lịch sử: xã hội xã hội chủ nghĩa và cộng sản chủ nghĩa. Trong cuộc đấu tranh đó, là người Ðảng viên, người chiến sĩ tiền phong của nhân dân, "lo trước cái lo của thiên hạ, vui sau cái vui của thiên hạ", tôi nguyện luôn đi đầu, không nề hà gian khổ, hy sinh. Cho đến nay, kể từ khi giơ tay tuyên thệ dưới cờ, tôi đã luôn rèn luyện mình để đủ sức trung thành với lời thề. Tôi cũng đã thấy, trước tôi và quanh tôi, biết bao đồng chí đã dâng hiến đời mình cho cách mạng không chút so đo tính toán. Mà không chỉ các đảng viên. Ðông đảo hơn nhiều, biết bao người dân thường, những bà mẹ, những cô gái, những ông già, những em bé, những người không thể định nghĩa thế nào là Tổ quốc, là Cách mạng, không biết thế nào là chủ nghĩa Mác Lê Nin, đã sống chiến đấu như những người cách mạng chuyên nghiệp, tận tuỵ phục vụ, âm thầm hy sinh, khí phách can trường đến ngay cả rất nhiều đảng viên cũng chưa dễ sánh kịp, sau ngày chiến thắng hầu hết đều ở ngoài biên chế, không ít người đi lên đi xuống mòn đường chết cỏ mới xin được tờ giấy chứng nhận, tấm bằng khen thưởng, mấy đồng trợ cấp, chưa kể không ít người còn chịu những ức hiếp kêu trời không thấu. Vậy mà rồi, cũng chính dưới ngọn cờ búa liềm này, đã diễn ra những cuộc sát hại rùng rợn đại quy mô của các chế độ Staline, Mao Trạch Ðông nhằm vào những người cách mạng trung kiên nhất, những trí thức văn nghệ sĩ tài năng nhất, ngay thẳng nhất cùng biết bao người vô tội khác. Cũng chính dưới ngọn cờ này, đã diễn ra cuộc chiến tranh biên giới Trung-Xô, cuộc chiến tranh biên giới Trung–Việt. Biết bao con người chất phác lương thiện cùng tôn thờ một lý tưởng đã nhảy xổ vào bắn giết nhau dưới cùng một ngọn cờ này.
Và đây, ở Cam-pu-chia, ngay trước mắt chúng ta, tôi và anh, chúng
ta đã thấy tận mắt cuộc diệt chủng diễn ra dưới ngọn cờ này do bàn tay tổng
bí thư Pôn Pốt mà cách đây không lâu tổng bí thư Lê Duẩn của chúng ta đã
cùng ký bản tuyên bố chung xác lập mối quan hệ đặc biệt giữa hai Ðảng, hai
nước. Tất cả những người cộng sản trên thế giới, nếu còn có lương tri, phải trả lời trước nhân loại câu hỏi này, phải vậy không? Và chúng ta, những người cộng sản Việt Nam, Ðảng cộng sản Việt Nam, chúng ta có hoàn toàn vô can trước sự thực rùng rợn, nhục nhã này không? Chúng ta phê phán nguyền rủa chủ nghĩa Mao trên đất Trung Quốc và Cam-pu-chia, nhưng còn chủ nghĩa Mao trong Ðảng cộng sản Việt Nam và những hệ quả gớm guốc của nó trên đất Việt Nam, chả lẽ chúng ta lờ đi? Và chủ nghĩa Staline nữa, nó có nhiễm vào Ðảng ta không, nhiễm đến mức nào, và gây hoạ cho đất nước như thế nào? Nguyễn Chí Trung nhìn sững tôi, rồi thong thả nói, như muốn uốn nắn tôi theo thói quen chính uỷ: "Bậy nào, làm gì có chuyện lờ đi. Năm ngoái, trong nghị quyết chống Trung Quốc của Bộ chính trị, Ðảng ta đã nghiêm khắc phê phán tư tưởng nông dân." (Tôi hiểu, đó là anh nói về nghị quyết của Bộ chính trị chúng tôi vừa học mùa hè năm ngoái, khi ấy chưa thể nêu đích danh Trung Quốc nên gọi là nghị quyết chống kẻ thù X). "Việc phê phán tư tưởng nông dân trong nghị quyết nêu, tôi thấy còn chung chung và mờ nhạt, mà chủ yếu để phân ranh giới chính trị giữa ta và Trung Quốc, chứ chưa phải là một hành động nghiêm túc rà soát lại tư tưởng của bản thân mình."
"Tất nhiên, đây mới là bước đầu, và trước hết phải tuân thủ những
yêu cầu chính trị hiện thời. Những gì chưa phù hợp với yêu cầu chính trị
hiện thời, ta không lờ đi nhưng phải từ từ rồi sẽ động đến." "Cậu có quen vơi cụ Ðặng Thai Mai không?" "Dạ không. Có việc gì không anh?" "Mình có một điều này muốn tìm người để hỏi, có lẽ phải hỏi những người như cụ Ðặng Thai Mai. Mình cứ nghĩ mãi về cái chữ Cồ trong Quốc hiệu Ðại Cồ Việt xưa kia của nước ta. Cồ là tầm nhìn xa của chim ưng, Cồ cũng còn có nghĩa là sự nhìn chú mục vào một điểm nào đó, là nỗi sợ hãi. Có phải cha ông ta muốn dồn chứa trong chữ Cồ này toàn bộ cái số phận, cái đặc trưng của dân tộc ta, phải luôn để mắt ra xa xung quanh, phải luôn cảnh giác mối hoạ từ bên ngoài, đồng thời cái nỗi lo lớn nhất, dai dẳng nhất, thường trực nhất là nỗi lo hoạ xâm lăng. Và đặc điểm này chứa đựng toàn bộ chỗ mạnh chỗ yếu của dân tộc ta?" Tôi không biết chữ Hán nên chả biết nói gì với anh, chỉ biết nghe. Nhưng những điều anh Yên nói về chữ Cồ khiến tôi ngạc nhiên; cái tên Ðại Cồ Việt có lẽ người Việt Nam không mấy ai không biết, nhưng nghĩ ngợi về nó như anh Yên thì tôi mới gặp anh là một. Tôi hỏi anh Nguyễn Chí Trung: "Chắc anh Lê Ðình Yên cũng thường trao đổi ý kiến với anh về vấn đề Ðảng và dân tộc, Ðảng và chủ nghĩa Mao?" "Có, có. Ông Yên có trao đổi với mình khá nhiều về chuyện ấy. Nhưng mình thấy cần chú trọng một điều này; trong khi xem xét ảnh hưởng của chủ nghĩa Mao vào ta, thì cũng đồng thời phải xem xét sức cưỡng lại của Ðảng ta, của dân tộc ta đối với nó. Ðiều này quan trọng lắm. Nếu không thì lệch. Mình thấy bây giờ Ðảng ta nêu lý luận làm chủ tập thể là rất đúng, có điều phải làm rõ trở lại vai trò của cá nhân, của động lực cá nhân và mối quan hệ mới giữa cá nhân với tập thể, với cộng đồng. Ðặt vấn đề như Ðề Dẫn là trúng, trúng lắm." "Vâng, tôi cũng thấy đây là cái mới của Ðề Dẫn, đương nhiên là mới trong hoàn cảnh của ta. Nhưng sau buổi phát biểu của ông Tố Hữu sáng nay thì liệu rồi sẽ ra sao đây? Hồi nãy khi vừa tan họp xong tôi đã nghe có vị trong Ðảng đoàn hôm qua rất hăng hái xiển dương Ðề Dẫn lại nói thế này: Giữa lúc Ðảng đang nói làm chủ tập thể mà Ðề Dẫn lại nhấn mạnh cá nhân thì Nguyên Ngọc có ý đồ gì? Theo anh, chiều nay anh Ngọc sẽ phải kết luận hội nghị như thế nào?" "Theo mình, đây chính là thử thách đối với Nguyên Ngọc. Nhưng mình tin ở bản lĩnh của Ngọc. Cứ sự thật mà nói thôi. Có điều phải nói cho khéo, thái độ thật mềm mỏng." (Còn nữa)
© 2004 talawas
|
|
|
văn học khảo luận |
|
