CON NGỰA GIÀ CỦA CHÚA TRỊNH
Truyện ngắn

Phùng Cung

Truyện ngắn này của Phùng Cung đã đăng trong báo Nhân Văn số 4 tháng 10.1956. Vì truyện "Con ngựa già của chúa Trịnh", Phùng Cung bị đình chỉ công tác, bị đem đấu tố trước Hội Văn Học Nghệ Thuật, bị khai trừ khỏi đảng CSVN và sau đó bị bắt giam suốt 12 năm (1960-1972). Cuộc đời và văn nghiệp của Phùng Cung gắn liền với truyện ngắn này.
 

Phương Lộ là một làng hẻo lánh, nằm lọt trong một thung lũng phía Nam chân núi Tản, cách chợ Đan Lâm chừng bảy dậm. Từ Đan Lâm vào Phương Lộ, trên con đường đất mòn, ngoằn nghèo men theo dọc bờ suối, phải qua một chiếc cầu bằng đà vắt ngang suối, bên cạnh một ngôi đền nhỏ. Trong làng có lão già họ Nông, hai đời chuyên nghề buôn ngựa. Ông cụ sinh ra lão ngày trước là mã phu của triều Trần; khi mãn lính, trở về làng làm nghề buôn ngựa. Năm mười bốn tuổi, lão đã theo cha ra chơ Đan Lâm học nghề. Lớn lên, lão đả nổi tiếng khắp vùng về môn xem tướng ngựa.

Lão Nông có con ngựa trắng, mình kim, lông trắng như bông, lại lấp lánh như có nạm kim cương, nên lão đặt tên nó là Kim Bông. Lão thường khoe con ngựa này lão tìm mua được từ lúc nó chưa phát nha ở tận miền Nước Hai. Lão đã từng đi nhiều nơi mà chưa thấy con nào tướng phách toàn mỹ như nó: có sức vượt hàng nghìn dậm với cái thế "cao đầu phóng vĩ" của nòi ngựa chiến.

Từ khi con Kim Bông bắt yên, ngày ngày lão cưởi nó đi các nơi để buôn ngựa. Hàng năm những cuộc đua ngựa miền này, không cuộc đua nào vắng bóng lão.. Không cuộc đua nào con Kim Bông không đoạt giải nhất. Từ đó tiếng ngựa hay, mỗi ngày truyền rộng ra khắp nơi và lọt đến tai chúa Trịnh.

Thuở ấy chúa Trịnh đang cần tuyển mộ một đoàn kỵ binh để bình định đất nước, nên liền uỷ một viên quan hầu cận, tìm đến tận nơi hỏi mua.

Lão Nông tuy luyến tiếc con Kim Bông, nhưng đến cái tài của nó, lão sẵn sàng trao lại cho viên quan mà rằng: "Con ngựa của bần dân thuộc loài quý mã, là vật nhưng nó hiểu tiếng người. Bây lâu nó sống với bần dân ở nơi sơn lâm hẻo lành này, ăn cỏ núi, uống nước suối, tài nó có mà không được dùng, thật lòng bần dân cũng tiếc đời cho nó lắm! Nay chúa công lại co vời nó về chốn triều đình để dùng nó xông pha chiến trận, bần dân cũng được hả dạ vì đã làm vừa ý con quý mã và cũng bõ công nuôi nấng tập luyện". Lão Nông miệng nó tay trao cương cho viên quan. Con Kim Bông cũng dỏng hai tai gật gật cái đầu như biết mình sắp được từ giã cảnh sơn lâm hiu quạnh, để về vùng vẫy chốn kinh thành.

Trên đường về, viên quan hết lời khen ngợi con quý mã: Kim Bông phi như gió, trả lại đằng sau những đồi núi, cây cỏ hỗn độn của vùng Sơn Tây. Chĩ trong nửa ngày đã về đến Thăng Long.

Viên quan vào tâu với chúa Trịnh, hắn tả lại tướng phách cùng nước bay, nước kiệu của con ngựa. Chúa Trịnh lấy làm toại nguyện, và truyền cho các tướng tá chọn ngày mợ hội đuu đề kén ngựa chiến.

Một buổi sáng, trân các ngả đường, nhân dân các vùng lân lận nghe tin, lũ lượt đỏ về xem như nước chảy. Hàng nghìn ngựa tốt từ các nơi đem về được sắp hàng tề chỉnh bên cạnh những kỵ binh nai nịt gọn gàng. Con Kim Bông ngơ ngày trước quan cảnh mới lạ, lòng nó rộn ràng, mắt nó đam đam nhìn thẳng phía cuối đua trường: như để dương oai với đồng loại,nó nín hơi, tóp bụng, cất tiếng hí dài, lanh lảnh nghe sởn óc. Người kỵ binh đứng bên cạnh, nỗng né sang một bên, lao đoa tưởng ngã. Bọn ngựa trố mắt nhìn Kim Bông và cũng cất tiếng hí theo.

Sau ba hồi trống lệnh, các kỵ binh lên yên, ra roi, bắt đầu rời vạch. Đoàn ngựa lồng lên trong bụi lốc mịt mù, những miếng đất bắn ra tứ phía như mưa rào, nhân dân reo hò vang dậy, Chỉ trong chớp mắt con Kim Bông đã vượt lên hàng đầu, vừa hí, vượt lên, chân trước khoăm lại như móc sắt, đuôi bay như giải phướn, tưởng như chân nó không hề chạm đất. Ở phía xa người ta nhìn nó chỉ còn thấy một bóng trắng lấp lành, oằn lên, oằn xuống như một con rồng trắng uốn khúc. Nó bay tới phía nào là tiếng hò reo phía ấy vang lên không ngớt. Hàng loạt ngựa thấy sức mình không sánh kịp con Kim Bông, bỏ dở cuộc đua, đứng dừng cả lại, hí hí nhìn theo cái bóng trắng nhỏ dần... trong bụi nắng loá của kinh thành. Khi dứa hồi trống, con Kim Bông dừng lại, tai nó ù đi vì tiếng rao hò ca ngợi của xung quanh, nó càng nức lòng, chân nó dậm xuống đất cồm cộp như muốn bay thêm hàng nghìn vòng nữa mới phỉ sức.

Khi tiếng trống lệnh chuyển sang phi nước kiệu, con Kim Bông rời vạch một cái, là bốn chân nó bàm liền trên mặt như guồng nước, tiếng chân vỗ rồn rã như mõ đổ hồi, đuôi trải ra trắng như một dòng nước chảy sối. Nó chạy hết vòng mà trên lưng nó một kỵ binh bưng một bát nước đầy, bát ước không sánh ra ngoài một giọt.

Lúc này nó thấy tất cả trường đua đếu hướng nhìn về nó, trầm trồ ca ngợi tài nó. Nó lại hí lên một tiếng thật dài kiêu hãnh.

Sau cuộc đua này, nó được cả đua trường tặng danh là "Bạch long Thiên lý mã" và chọn làm mẫu mực để luyện tập cho cả đoàn ngựa chiến của triều đình. Cho nên chẳng bao lâu các đồng loại của nó cũng trở thành những chiến mã lành nghề. Và từ đó, nó cùng bầy ngựa chiến xông pha chiến trận, trải nhiều trận vào sinh ra tử. Nó nhớ nhất là trận quần chiến bên bờ sông Gianh. Thế địch mạnh, quân địch đã thắt vòng quanh nó, nhiều đồng loại đã phơi thây. Nó gắng hết sức mạnh, vùng lên như hổ đói, phá vở vòng vây, hạ thủ tướng địch, giành toàn thắng. Sau trận này, nó được chúa Trịnh chọn làm mã lệnh và được vào ở trong phủ Chúa.

Chúa Trịnh truyền cho quân lính xây một chiếc hộ bán nguyệt, phía Nam vường Thượng Uyển, để làm chỗ tắm cho mã lệnh, và cử hai mươi mã phu ngày ngày trâong nom săn sóc ngựa quý của Chúa.

Lần đầu con "Thiên Lý" đặt chân tới Hoàng cung. Trước mặt nó toàn những lâu đài nguy nga tráng lệ, trông phía nào cũng thấy vàng son chói lọi. Dưới chân nó toàn là những đá xanh nhẵn bóng. Những cảnh vật mới khiến nó sợ hãi. Nó toát mồ hôi, run lên cầm cập, khi đật chân lên những phiến đá hoa, được dịp đưa mắt nhìn hai hàng thị vệ tả hữu, đứng cắp gươm trần bêb hàng lang. Nó rụt rè, co cổ lại khi mã phu giắt nó vào mã đài, nó tưởng mã phu đưa nhầm nó vào nơi ở của một tướng lĩnh.

Con Thiên lý được vào ngự hẳn trong mã đài ngày ngày chỉ ăn và tắm. Mỗi buổi chiều nó phải đứêng một chỗ để dăm bảy mã phu mang kéo tỉa từng sơi mao, vuốt ve từng chiếc lông đuôi. Nó càng cảm thấy bận bịu, tù cẳng. Nó bắt đầu mơ ước cảnh sống ki còn bên ngoài cung cấm: "Ôi chao! Còn đâu những buổi sáng cùng đồng loại trên đua trường hàng vạn người ca ngợi tài ba? Vời cái sức khoẻ bay hàng nghìn dậm, với cái thế "cao đầu phòng vĩ" hùng dũng như ta, đã bao phen xông pha trận tuyến, đời ta tù túng như thế này thì ta sống sao được? Sao Chúa không cho ta được đem tài ra vùng vẫy trên chiến trường? Hay Chúa đã quên tqa là kẻ có tài?"

Một buổi sáng, nó đang đứng trong Mã đài, hai con mắt đăm đăm vọng ra ngoài bức thành cao ngất, nó bỗng thấy một mã phu nai nịt gọn ghẽ, khác ngày thường, đến giắt nó ra đứng dưới mái hiên, phải tả hành lang. Một mã phu khác trải trên lên nó một tấm gấn điều, xung quanh có thêu kim tuyến. Nó ngoái cổ lại, bỗng thấy mình đẹp như phượng hoàng. Hai mã phu nữa mang đến đằng sau nó một vật gì vuông vắn giống như một cái nhà lầu, gấm vóc xanh đỏ phủ quanh. Một mã phu nữa mang cương đóng vào gáy nó. Bộ cương quý giá và đẹp đẽ làm sao! Đời nó chưa tùng nhìn thấy. Hàm thiếc bằng bạc; hai cái đầu nạm vàng sáng loé. Nó sung sướng gục deầu xuống nhạp hàm thiếc một cách ngoan ngoãn. Khi mã pu buông tay; lạ lùng lắm, nó thấy vật gì to bằng cái lá đa che ngang hai bên mắt, khiên nó có thể nhìn phía trước mà thôi. Rồi một mã phu đẩy nó lùi lại, đứng giữa hai càng gỗ sơn son thếp vàng. Ua lạ quá chừng, những cái mà đẹp thế này? Ta sẽ làm gì đây? Nó rùng mình, thấy hãnh diện như được sống một kiếp sống khác, sung sướng hơn trước.

Bỗng dưng hai càng gỗ dúi mạnh một cái, cổ nó bệt xuống, miệng nó gần chạm đất, nó vừa ngóc được lên thì giây cương đã ghìm thẳng. Nó cất bước thấy nặng; cái nặng quái gở, như bóp nghẹt lấy cổ, có lúc bồng bềnh nhẹ đi một chút nhưng rồi gáy nó càng như lún xuống. Nó phải cố lấy gân bốn vó mới giữ được cái thế đứng đường bệ. Rồi có một ngọn roi da quất nhẹ vào mông, nó cắm cổ đi. Khi nghe tiếng bánh xe nghiền trên mặt đá, nó mới biết là đang kéo xe cho Chúa.

Nó gục đầu xuống, lủi thủi kéo chiếc xe qua sân, mỏi mệt, chán ngán.

Nhưng chằng bao lâu, những chậu thóc trộn mặt vừa ngọt vừa bùi, những bó lá trúc quân tử vừa thơm vừa dòn sậm sựt đã cùng những buồn tủi sầu muộn, cùng những ước mơ trôi qua ruột, tống ra ngoài tả lại cho quá khứ. Con Thiên lý dần dần quen với chức vụ. Nó thấy mình phải phò Chúa cho đến hơi thở cuối cùng mới xứng danh Thiên lý mã.

Trong những buổi chầu nó thấy hàng trăm đôi hia, ủng và các loại ống quần, tà áo, văn có, võ có, lướt đi lướt lại trước mắt, nó càng thấy chức vị to tát ghê gớm! Chốn thâm nghiêm cung cầm nào mà chân nó không bước tới? Có việc quốc sự của triều đình nào vắng mặt nó? Nó đi đến đâu cũng thấy người chấp tay khấu đầu tung hô Van tuế. Đời nó quả là đã sang một bước đường hiển hách, hơn tất cả những lúc oai phong chiếm giải đầu trên các trường đua.

Một buổi chiều, trên cồng thành đã nổi trống thu không, mặt trời đã khuất hẳn mái lầu tây, mặt hồ đã gợn lên một mầu đỏ nhạt của giáng chiều, nó sung sướng kéo Chúa cùng bà Phi đi ngoạn cảnh. Đi chẳng cần đến đâu, nó được đôi lúc thong dong đứng lại, soi bóng xuống nước. Chà! Mắt nhìn mặt, ta uy nghi lộng lẫy đến thế này ư? Kìa hai lá đa chê mặt ta có khác gì hai cánh mũ của vị đại thần? Hai càng gỗ khác gì tay ngai ngày ngày Chúa vẫn ngự! Phải chăng trời đã an bài cho số phận ta! Nó càng nhìn càng thấy bóng nó dưới nước to ra, to mãi, uy nghi trong sắc ước lẫn sắc trời.

Nó đang say sưa ngắm bỗng giây cương lại giật mạnh. Mép nó căng thẳng ra, nó lại bắt đầu cất bước. Xe tới vường thượng uyển có lệnh dừng lại. Tức thì hai bên tay ngai dìm mạnh cổ nó xuống rồi lại bồng lên nhẹ bỗng. Nó vừa ngóc đầu lên thì một luồng gió mát, lướt đưa vào lỗ mũi nó những hương thơm ngào ngạt của muôn hoa. Nó phồng hai cánh mũi, hớn mặt lên thì gấu xiêm mài thiên thanh của bà Phi phất nhẹ qua mặt nó. Nó cảm thấy một vị thơm đầm đậm. Nó đưa mắt nhìn theo chỉ thấy từ ngang lưng trở xuống của Chúa và bà Phi. Giò lồng vào vạt áo Chúa và bà Phi, lảm căng phồng lên và đú đởn múa ngay trước mặt nó. Nó cẩm động, đứng ngẩn ra, hai mặt dương thao láo: "Chà! Thật là ngoạn mục! Ôi! Trời đã ban cho ta đôi nhãn ngọc để riêng ta được nhìn những vưu vật của trần gian, ta đội ơn Trời."

Càng nhìn theo càng thấy ngoạn mục, nó càng thấy hối hận với những sự việc ngày trước. Nó dậm chân xuống đất cộp cộp, mắt nó nhắm lại, đầu nó đập vào hai càng xe như để nhận lấy một hình phạt xứng đáng với tội lỗi của mình. Vừa đập đầu vừa kể tội: "Tội thứ nhất là khi chưa vào phủ Chúa, ta đã để cho Chúa và bà Phi phải vất vả khó nhọc biết chừng nào! Tội thứ hai: Sao ta dám đem một việc nhỏ bé tầm thường so sánh với chức mã lệnh đáng tôn kính của Chúa đã ban cho, như thế chẳng phải trước đây ta đã phụ ơn Chúa hay sao? Tội ta thật đáng phanh thây mới phải. Nếu ta chỉ nghĩ cuộc đời phóng khoáng, chỉ nghĩ đến cùng đồng loại đua tranh, thì lấy ai để cùng Chúa gánh vác giang sơn, làm cho trăm họ được an cư lạc nghiệp! Ơn hưởng lội Chúa, sức ta ngày một cường tráng, thì cái vược ngàn dậm đối với ta có gì đáng kể".

Sống cuộc đời lặng lẽ trong phủ Chúa, bằng sự kiêu hãnh với chức mã lệnh, chẳng bao lâu trên bờm, mao con Thiên lý đã trồi lên một lớp lông vàng soè. Trước mã đài, nò đã nhìn thấy những cây cảnh bao lần đổi lá. Nhưng nó không biết đòi nò đã chuyển dần về già. Tài nó cũng đã mòn mỏi. Nó vẫn tưởng nó còn sức chạy dư ngàn dậm.
Có một buổi sáng. nó được kéo xe để Chúa và bà Phi ra ngoạn cảnh ngoại thành. Từ ngày vào phủ Chúa, lần đầu nó được đi ra ngoài. Nó ước ao được thăm cảnh cũ. Xe ra khỏi phủ Chúa, bon bon trên con đường đất rộng thênh thang. Nhìn thẳng phía trước, nó lấy làm lạ, nó kêu í í trong cổ như tự hỏi: "Làm sao con đường này ngày xưa rộng mà nay nhỏ bé như thế này!" Đi được một quãng nó nhìn lên phía trên, lại đứng lại tự hỏi: "Ô hay, ngôi chùa kia, ngày xưa rõ ràng nằm bên cạnh một quả đồi lớn, mà bây giờ quả đồi lại nhỏ bằng con đường ta đi là nghĩa làm sao?" Tất cả những cảnh vật trước mắt nò đếu nhỏ lại, và thẳng tắp. Nó nhìn cánh động, cánh đồng cũng chỉ là một đường thẳng. Rồi cây cỏ, núi đồi cho đến màu trời xanh cũng chỉ lại là một đường thẳng. Nó không ngờ hai chiếc lá đa che hai bên mắt chỉ cho nó nhìn được một chiều.

... Xe đi mãi. Lúc gần đến một thao trường, nó bỗng nghe tiếng hí của đổng loại. Tự dưng nó hớn hở: "Chắc các chú em bao lâu không gặp ta, sẽ khầu đầu chúc tụng". Vừa nghĩ nó vừa cất nhanh bước. Xe vừa tới thì đồng loại nó cũng nhảy bổ cả đến trước mặt nó, miệng hí chân cất tiền, cất hậu, như chê bai nước đi và tướng mạo của nó. Nó tím gan, hí lên một tiếng như để quở mắng: "Bọn nhãi kia, tội các chú đắng chắt đầu làm lệnh! Các chú không ta là ai êu? Đã quên tài của anh rồi sao?" Tất cả đồng loại nó, nhe cả răng, và lại í í trong cổ: "Chúng tôi biết bác lắm,biết bác ngày xưa là kẻ có tài nhưng bây giờ chúng em nhìn qua đã thấy bật cười về tài của bác. Thôi bác ạ! Đừng khoe tài nữa, chúng em đây ngại bác không rời được khỏi cái xe của Chúa! Rời ra thì thóc kia trộn mật ai ăn?"

Con Thiên lý uất lên, muốn thoát khỏi xe xông thẳng ra ngoài để tỷ sức, nhưng trên xe lạơi dật cương. Nó bực lắm nhưng cũng phải cắm đầu đi. Vừa đi vừa nghĩ: "Những kẻ ngu si hèn mạt kia, ở đời này bây chỉ nhìn có một chiều. Bây không biết được ta làm đây dễ mấy kẻ làm được! Sức bây được mấy nả mà vội kiêu ngạo, bây chạy được vài dậm đã phồ mao sều dãi! Rồi đây ta sẽ cho bây biết tài ba!"

Và hình ảnh trường đua gió lộng, bụi cuốn, cờ bay, bỗng hiện ra, như thách thức. Con Thiên lý mã vẫn tin mình còn đủ sức phi lên hàng đầu.

Sự đời biến đổi. Sau đó ít lâu, chúa Trịnh được tin nhiều tướng tá thua trận ở bờ sông Gianh. Chúa định thân chinh đi, nên truyền cho viên tướng trông coi về kỵ binh mang mã lệnh ra đua trường để ôn dượt trước khi xung trận. Viên tường liền cúi đầu tâu lại:

"Muôn tâu Chúa công, hiện nay trong triều đình thiếu gì ngựa chiến có dư sức vược hàng nghìn dậm, và đã từng trên dưới trăm trận. Xin Chúa công để tiểu tướng được chọn dâng một con mã chiến có sức khoẻ vào bực nhất. Còn như con mã lệnh, cứ nên để nó kéo xe; vì từ khi đem nó váo phủ Chúa, nó ăn thì nhiều, lại không hề luyện tập, tài nó ắt không được như trước. Nếu Chúa công dùng mã lệnh để ra trận, tiểu tướng áy náy lắm!"

Nghe tâu trình, chúa Trịnh cũng thấy viên tướng là có lý, nhưng Chúa vẫn tin ở tài con mã lệnh. Chúa bèn hạ lệnh cho mang con mã lệnh ra tỉ sức củng các chiến mã khác để t iện bề kén chọn.

Con Thiên lý được dịp rời phủ Chúa ra đua trường. Hai cá lá đa đã được cất đi. Nó bàng hoàng nhìn giời, nhìn đất, mắt nó hoa hoa, đầu nó choáng váng. Cảnh vật như quay chong chóng, cây như mọc ngược, núi nư đổ xuống. Vừa gặp đồng loại một cái, nó cố dóng hai tai tóp bụng lại lấy hơi hí một tiếng để dương oai. Nhưng tiếng hí của nó vừa hé ra thì cụt lủn như có vật gì nút lấy mõm. Các đồng loại của nó nhe răng ra cười rồi cùng cất tiếng hí làm cho nó càng uất. Không chờ tiếng trống lệnh, nó đã lồng lên, tức thì các đồng loại của nó cũng bỏ vạch rượt theo. Tiếng trống liên hồi, con Thiên lý càng cắm đầu chạy. Nó tưởng mình thắng cuộc, nó đắc chí ngoảy đầu lại thì bọn ngựa chiến đã tới sát đằng sau. Chĩ trong chớp mắt nó bị tụt lại. Không chịu, nó càng lồng lên. Bỗng nó thấy nhói một cái ở ngang bụng như bị một nhát gươm chém mạnh nó ngã vật xuống, vùi đầu trong bụi lốc của đàn bay qua, nó biết là đứt ruột, không thể sống được. Nó gắng mở to hai mắt, rên lên một tiếng nói rằng:

"Tiếng tăm lửng lẫy của ta chỉ có thể chết ở chiến trường. Nhưng than ôi! Bãi cỏ này cũng là bãi chiến trường, chết như thế này cũng chế vì giang sơn, vì Chúa!"

Trước hơi thở cuối cùng, nó lấy hết sức tàn, ngóc đầu lên cao, co co hai chân trước, thẳng thẳng hai chân sau, chừng như cố để giữ lấy cái thế "cao đầu phóng vĩ".q
 

Hà Nội 10.1956

Phùng Cung